Bài thuốc Đông y trị chứng mất ngủ

Mất ngủ không chỉ là một cảm giác khó chịu mà còn là một tín hiệu quan trọng cho thấy cơ thể bạn đang mất cân bằng. Trong Đông y, mất ngủ được gọi là “thất miên” (失眠) hoặc “bất mị“ (不寐), và nguyên nhân của nó được lý giải rất sâu sắc dựa trên sự rối loạn của các tạng phủ và khí huyết.

Nguyên nhân gây mất ngủ theo góc nhìn của Y học Cổ truyền:

1. Rối loạn ở Tạng Tâm (Tim) – “Tâm thần bất an”

Trong Đông y, “Tâm tàng thần“ – nghĩa là Tâm là nơi cư ngụ của tinh thần, ý thức. Mọi hoạt động tinh thần như suy nghĩ, giấc ngủ đều liên quan mật thiết đến Tâm.

• Tâm huyết hư: Huyết không đủ để nuôi dưỡng Tâm, khiến “Tâm thần” không có chỗ để an trú, dẫn đến tim hồi hộp, hay quên, nằm mơ nhiều và khó đi vào giấc ngủ.

• Tâm âm hư: Âm dịch ở Tâm suy giảm, không thể làm mát và làm dịu thần trí, dẫn đến “tâm hỏa vượng” (nóng trong tâm). Biểu hiện là miệng khô, họng khô, lòng bàn tay nóng, tinh thần bồn chồn, trằn trọc.

• Tâm tỳ hư: Đây là tình trạng Tâm (hỏa) và Tỳ (thổ) đều suy yếu. Tỳ có chức năng sinh ra huyết. Tỳ hư thì không sản sinh đủ huyết để nuôi Tâm, dẫn đến hồi hộp, mất ngủ, kèm theo mệt mỏi, chán ăn, đại tiện lỏng.

2. Can khí uất kết (Khí ở Gan bị ứ trệ)

Gan (Can) chủ sự sơ tiết, giúp cho khí huyết trong cơ thể lưu thông thông suốt và điều tiết cảm xúc.

• Khi bạn thường xuyên căng thẳng, tức giận hoặc u uất, Can khí sẽ bị ứ trệ.

• Lâu ngày, khí uất hóa thành hỏa (Can hỏa vượng) hoặc làm tổn thương Can âm. Hỏa bốc lên làm nhiễu loạn thần trí, gây ra mất ngủ, ngủ không sâu giấc, dễ giật mình, cáu gắt, đau đầu, ù tai.

3. Âm hư Hỏa vượng (Thận âm hư)

Thận (Thận) tàng tinh và chứa chân âm của toàn cơ thể. Thận âm có vai trò làm mát và nền tảng cho mọi hoạt động âm-dương.

• Khi Thận âm bị hao tổn (do tuổi tác, bệnh lâu ngày, lao động quá sức…), sẽ không thể chế ngự được dương hỏa.

• Hư hỏa (lửa ảo) bốc lên trên, làm náo động thần trí, gây ra chứng mất ngủ kèm theo đổ mồ hôi trộm, nóng trong xương, lòng bàn tay chân nóng, lưng gối mỏi yếu. Đây là nguyên nhân rất phổ biến.

4. Đàm nhiệt nhiễu loạn (Đờm và Nhiệt quấy rối)

Ăn uống không điều độ, nhiều đồ béo ngọt, dầu mỡ sẽ làm ảnh hưởng đến chức năng của Tỳ (lá lách), sinh ra thấp đàm (đờm ẩm).

• Đàm ẩm ứ đọng lâu ngày hóa thành nhiệt.

• Sự kết hợp của đàm và nhiệt này sẽ gây trở ngại cho sự lưu thông khí huyết và làm nhiễu loạn tinh thần, dẫn đến mất ngủ, nặng đầu, tức ngực, buồn nôn, hay hồi hộp.

5. Tỳ vị hư nhược (Dạ dày và Lá lách suy yếu)

Câu nói cổ trong Đông y: “Vị bất hòa tắc ngọa bất an” – nghĩa là dạ dày không hòa hợp thì nằm ngủ không yên.

• Ăn quá no hoặc ăn khuya trước khi đi ngủ sẽ khiến Tỳ vị (hệ tiêu hóa) phải làm việc quá sức.

• Thức ăn bị ứ đọng, không tiêu hóa được sẽ sinh ra trọc khí (khí đục) ứ đọng trong người, ảnh hưởng đến giấc ngủ, gây ra trằn trọc, bứt rứt, đầy bụng.

6. Tâm đan đan hư hoảng (Tâm và Thận không giao hòa)

Trạng thái lý tưởng là Tâm hỏa (thuộc dương) phải đi xuống để sưởi ấm Thận thủy (thuộc âm), và Thận thủy phải đi lên để nuôi dưỡng và làm mát Tâm hỏa. Sự giao hòa này giúp cơ thể ổn định và dễ ngủ.

• Khi Thận âm hư (nước không đủ) không thể lên để làm mát Tâm hỏa, hoặc Tâm hỏa quá vượng không thể đi xuống, sẽ dẫn đến sự mất giao hòa.

• Biểu hiện là mất ngủ trầm trọng, tim hồi hộp, ù tai, đau lưng, miệng lưỡi lở loét, chân tay lạnh.

Bài thuốc trị chứng mất ngủ

Thể can uất hóa hỏa: do phiền não, buồn bực quá độ; lâm sàng biểu hiện dễ cáu gắt, giận dỗi, mắt đỏ, miệng đắng, ít ngủ, đại tiện táo kết, lưỡi đỏ, rêu vàng, mạch huyền sác. Dùng bài Long đởm tả can thang: long đởm thảo tẩm rượu sao 12g; hoàng cầm, trạch tả, mộc thông, đương quy tẩm rượu sao, sài hồ, sinh địa hoàng (mỗi thứ 8g); cam thảo 2g, chi tử tẩm rượu sao 12g, xa tiền tử 6g. Sắc uống ngày 1 thang.

Thể đàm nhiệt nội nhiễu: thường do ăn uống không điều độ, ăn nhiều, uống nhiều, ăn nhiều thức ăn sống lạnh, béo ngọt hay nghiện rượu bia dẫn đến tràng vị bị nhiệt, đàm nhiệt thượng nhiễu gây mất ngủ, đầu nặng, ngực đầy trướng, tâm phiền, hay thở dài, ợ chua, không muốn ăn, rêu lưỡi vàng bẩn, mạch hoạt sác. Dùng bài Ôn đởm thang gia giảm: bán hạ 10g, trúc nhự 8g, chỉ thực 12g, quất bì 10g, phục linh 12g, sinh khương 8g, cam thảo 6g. Sắc uống ngày 1 thang.

Thể âm hư hỏa vượng: do cơ thể suy nhược, dục vọng buông thả quá độ dẫn đến di tinh làm cho thận âm hao tổn, tâm hỏa vượng lên, lâm sàng biểu hiện tâm phiền, mất ngủ, ngũ tâm phiền nhiệt, ù tai, hay quên, lưỡi đỏ, mạch tế sác. Dùng bài Chu sa an thần hoàn: hoàng liên 6g, chu sa 4g, sinh địa 2g, quy thân 2g, chích thảo 2g. Chu sa thủy phi, tất cả tán mịn làm hoàn, mỗi lần uống 4 – 12g trước khi đi ngủ với nước ấm.

Thể tâm tỳ lưỡng hư: do cơ thể suy nhược lâu ngày, người già hoặc sau mắc bệnh nặng, mắc bệnh mạn tính kéo dài làm khí huyết bị hư tổn, biểu hiện ngủ hay mơ, dễ tỉnh, váng đầu, hoa mắt chóng mặt, tinh thần mệt mỏi, sắc mặt vàng, không nhuận, lưỡi đạm, ít rêu, mạch tế nhược. Dùng bài Quy tỳ thang gia giảm: đẳng sâm 12g, bạch truật 9g, hoàng kỳ 15g, đương quy 9g, phục thần 9g, viễn chí 4g, toan táo nhân 9g, mộc hương 4g, a giao (sao phồng) 15g, bạch thược 9g, chích cam thảo 6g, địa du (sao đen) 15g. Sắc uống ngày 1 thang.

Thể tâm đởm khí hư: do đột ngột bị kinh sợ như tiếng nổ to hoặc mắt nhìn thấy vật lạ khủng khiếp, gặp phải tai nạn nguy hiểm gần kề với cái chết; biểu hiện lâm sàng bệnh nhân ngủ dễ tỉnh, mơ thấy ác mộng, hồi hộp trống ngực khi gặp sự việc kinh sợ, lưỡi đạm, mạch huyền tế. Dùng bài An thần định chí thang gia giảm: phục linh, viễn chí, nhân sâm, dạ giao đằng, phù tiểu mạch, táo nhân sao đen (đều 12g); thạch xương bồ, long cốt, mẫu lệ (đều 6g); bá tử nhân 8g. Sắc uống ngày 1 thang.

Lời khuyên từ thầy thuốc

Để cải thiện giấc ngủ, ngoài việc tìm đến thầy thuốc để được chẩn mạch và kê đơn phù hợp, bạn có thể điều chỉnh lối sống:

• Giữ tinh thần thư thái: Tập thiền, hít thở sâu, nghe nhạc nhẹ, tránh căng thẳng và suy nghĩ nhiều trước khi ngủ.

• Ăn uống lành mạnh: Ăn tối sớm và nhẹ nhàng. Hạn chế đồ cay nóng, chất kích thích (cà phê, trà đặc, rượu), đồ ăn nhiều dầu mỡ.

• Sinh hoạt điều độ: Đi ngủ và thức dậy vào cùng một khung giờ mỗi ngày. Tập thể dục nhẹ nhàng như đi bộ, yoga.

• Tạo không gian ngủ thoải mái: Phòng ngủ yên tĩnh, tối và mát mẻ.

Lưu ý quan trọng: Bài viết này chỉ mang tính chất tham khảo. Mỗi người có một thể chất và nguyên nhân gây mất ngủ khác nhau. Để được chẩn đoán chính xác và có phác đồ điều trị hiệu quả (bằng thuốc, châm cứu, bấm huyệt…), bạn nên tìm đến một thầy thuốc Đông y có uy tín để được thăm khám trực tiếp.